W obecnym systemie najważniejszą rolę z punktu widzenia edukacji rowerowej pełnią nauczyciele szkół podstawowych, na których spoczywa prowadzenie zajęć z wychowania komunikacyjnego na zajęciach techniki, a także – w większości przypadków – przeprowadzanie egzaminów na kartę rowerową. W ramach dodatkowych i ponadprogramowych zajęć nauczyciele zajmują się również przygotowywaniem uczniów do udziału w turniejach brd.
Wszystkie te działania są jednak co do zasady teoretyczne, gdyż nie obejmują zajęć praktycznych w prawdziwym ruchu drogowym, na co kluczowy wpływ ma funkcjonujący obecnie w Polsce system prawny.
Karta Nauczyciela
Podstawowym aktem prawnym regulującym zawód nauczyciela jest Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz.U. 2023 poz. 984 z późn. zm.).
Art. 6. Nauczyciel obowiązany jest:
1) rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę;
2) wspierać każdego ucznia w jego rozwoju;
3) dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego;
3a) doskonalić się zawodowo, zgodnie z potrzebami szkoły;
4) kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka;
5) dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.
Art. 9. 1. Stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która:
1) posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje;
2) przestrzega podstawowych zasad moralnych;
3) spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu.
2. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, a w stosunku do nauczycieli szkół artystycznych – minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami, w drodze rozporządzenia, określa szczegółowe kwalifikacje wymagane od nauczycieli, wskazując w szczególności poziom wykształcenia i jego zakres w odniesieniu do poszczególnych typów szkół i placówek, warunki uzyskiwania kwalifikacji do nauczania języków obcych, także poprzez egzaminy znajomości języka i wykaz tych egzaminów oraz może określić szkoły i wypadki, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli, uwzględniając w szczególności potrzeby kształcenia zawodowego.
Szczegółowe kwalifikacje wymagane od nauczycieli
Na podstawie art. 9. ust. 2 Karty nauczyciela wydane zostało Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 14 września 2023 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz.U. 2023 poz. 2102).
§ 3. 1. Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w klasach IV–VIII szkół podstawowych i w szkołach ponadpodstawowych, z wyjątkiem […] posiada osoba, która ukończyła:
1) studia pierwszego i drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie prowadzone zgodnie z nowym standardem kształcenia na:
a) kierunku studiów zgodnym z nauczanym przedmiotem lub prowadzonymi zajęciami i posiada przygotowanie pedagogiczne lub
b) kierunku studiów, których program określa efekty uczenia się w kategoriach wiedzy i umiejętności obejmujące treści nauczania określone w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie nauczanego przedmiotu lub treści prowadzonych zajęć na odpowiednim etapie edukacyjnym, i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
c) kierunku studiów, których program określa efekty uczenia się w kategoriach wiedzy i umiejętności obejmujące treści nauczania odpowiadające wymaganiom ogólnym określonym w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie nauczanego przedmiotu lub treści prowadzonych zajęć na odpowiednim etapie edukacyjnym, i posiada przygotowanie pedagogiczne oraz ukończyła studia podyplomowe prowadzone zgodnie z nowym standardem kształcenia w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć lub
2) studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie prowadzone zgodnie z przepisami obowiązującymi przed dniem 3 sierpnia 2019 r. na:
a) kierunku zgodnym (specjalności zgodnej) z nauczanym przedmiotem lub prowadzonymi zajęciami i posiada przygotowanie pedagogiczne lub
b) kierunku, którego efekty uczenia się w kategoriach wiedzy i umiejętności obejmują treści nauczania określone w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie nauczanego przedmiotu lub treści prowadzonych zajęć na odpowiednim etapie edukacyjnym, i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
c) kierunku innym (specjalności innej) niż określone w lit. a i b i posiada przygotowanie pedagogiczne oraz ukończyła studia podyplomowe w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć.
2. Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w klasach IV–VIII szkół podstawowych, z wyjątkiem […] posiada również osoba, która ukończyła:
1) studia pierwszego stopnia prowadzone zgodnie z przepisami obowiązującymi przed dniem 3 sierpnia 2019 r. na:
a) kierunku zgodnym (specjalności zgodnej) z nauczanym przedmiotem lub prowadzonymi zajęciami i posiada przygotowanie pedagogiczne lub
b) kierunku, którego efekty uczenia się w kategoriach wiedzy i umiejętności obejmują treści nauczania określone w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie nauczanego przedmiotu lub treści prowadzonych zajęć na odpowiednim etapie edukacyjnym, i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
c) kierunku innym (specjalności innej) niż określone w lit. a i b i posiada przygotowanie pedagogiczne oraz ukończyła:
– studia podyplomowe w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć lub
– kurs kwalifikacyjny w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć lub
2) zakład kształcenia nauczycieli w specjalności odpowiadającej nauczanemu przedmiotowi lub prowadzonym zajęciom, lub
3) zakład kształcenia nauczycieli w specjalności innej niż określona w pkt 2 i kurs kwalifikacyjny w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć.
Z punktu widzenia wymogów formalnych kluczowe więc jest posiadanie stosownego wykształcenia, przygotowania pedagogicznego oraz w razie konieczności także ukończonych studiów podyplomowych lub innych, uprawniających do nauczania konkretnego przedmiotu.
Studia podyplomowe – nauczanie techniki w szkole
W przypadku nauczania lekcji techniki podstawową formą zdobywania dodatkowych uprawnień są ogólnodostępne studia podyplomowe, realizowane również wspólnie z innymi przedmiotami (informatyką, plastyką, edukacją dla bezpieczeństwa i in.).
Koszt studiów podyplomowych dotyczących nauczania techniki wynosi przeciętnie 2500-3500 złotych i obejmuje zajęcia dydaktyczne oraz zajęcia praktyczne.
Z uwagi na liczbę zagadnień poruszanych na lekcjach techniki, interesujące nas wychowanie komunikacyjne jest jedynie jednym z ok. 10 bloków tematycznych w ramach takich studiów. W praktyce jest to zapewne kilkanaście godzin zajęć teoretycznych, które nie obejmują zajęć praktycznych w ruchu drogowym.
Szkolenie dla nauczycieli egzaminujących na kartę rowerową
Zgodnie z Ustawą z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami (Dz.U. 2023 poz. 622 z późn. zm.) nauczyciele szkół podstawowych są jedną z grup uprawnionych do sprawdzenia (egzaminowania) uczniów w zakresie uzyskiwania karty rowerowej, a także wcześniejszego przygotowania merytorycznego.
Art. 41. 1. W podstawie programowej kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, o której mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 lit. b–h ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, zawiera się treści umożliwiające przygotowanie ucznia szkoły podstawowej do ubiegania się o wydanie karty rowerowej.
2. Zajęcia dla uczniów przygotowujących się do ubiegania o wydanie karty rowerowej prowadzą nauczyciele posiadający kwalifikacje określone w art. 9 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela.
Art. 49.
5. Sprawdzenie niezbędnych umiejętności osoby ubiegającej się o wydanie karty rowerowej odbywa się w ramach zajęć, o których mowa w art. 41.
Art. 65. 1. Sprawdzenia niezbędnych umiejętności osoby ubiegającej się o kartę rowerową dokonuje:
1) nauczyciel posiadający specjalistyczne przeszkolenie z zakresu ruchu drogowego organizowane nieodpłatnie w wojewódzkim ośrodku ruchu drogowego;
Szkolenia, o których mowa w art. 65 ust. 1 pkt 1 Ustawy organizowane są dosyć regularnie w WORD-ach na terenie całego kraju. Niestety, szkolenie to jest ukierunkowane przede wszystkim na formalnych aspektach egzaminowania i uzyskiwania karty rowerowej, a w mniejszym zakresie na kwestiach bezpiecznej jazdy rowerem, również bez elementów praktycznych. Szkolenie takie trwa od 3 do 5 godzin, w zależności od ośrodka.
Przykładowy program szkolenia dla nauczycieli w WORD w Bydgoszczy na 2023 rok obejmuje:
- Wiedza z zakresu ruchu drogowego – przedstawione zostaną najważniejsze akty prawne; ustawy, rozporządzenia, przepisy ruchu drogowego ze szczególnym uwzględnieniem rowerzystów i niechronionych uczestników ruchu drogowego.
- Zasady udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych; omówienie prawidłowego zachowania się na miejscu wypadku.
- Bezpieczeństwo ruchu drogowego.
- Organizacja i wyposażenie szkolnych pracowni i miasteczek ruchu drogowego, materiały edukacyjne wspomagające zajęcia wychowania komunikacyjnego.
- Zasady prowadzenia egzaminów na kartę rowerową.
Ogólnopolskie szkolenia dla nauczycieli „Droga z klasą” – 2020
W 2020 roku rozpoczął się projekt „Ogólnopolskie szkolenia dla nauczycieli w zakresie edukacji dzieci i młodzieży w obszarze bezpieczeństwa ruchu drogowego”, który był współfinansowany ze środków Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020. Jego wartość to 3 mln 96 tys zł, a dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej sięga 85%.
Projekt był przeznaczony dla nauczycieli wszystkich etapów nauki:
– nauczanie przedszkolne,
– szkoła podstawowa (klasy 1-3 oraz klasy 4-6)
– szkoła ponadpodstawowa,
odpowiadających za edukację z zakresu ruchu drogowego.
W ramach projektu uruchomiona została platforma e-learningowa https://drogazklasa.pl/ (dostęp jedynie dla zarejestrowanych nauczycieli), a także przeprowadzone zostały jednodniowe szkolenia dla nauczycieli w całym kraju.
Projekt, mający z pewnością duże znaczenie dla wsparcia nauczycieli, niestety w żadnym aspekcie nie obejmował problematyki praktycznej edukacji rowerowej w ruchu drogowym jak i przygotowania nauczycieli w tym zakresie.
Więcej informacji o projekcie dostępne jest na stronie:
https://www.gov.pl/web/infrastruktura/rusza-droga-z-klasa—program-szkolen-dla-nauczycieli-w-zakresie-bezpieczenstwa-ruchu-drogowego
Szkolenia dla nauczycieli w ramach kampanii „Edukacja Rowerowa 2.0”
Wychodząc na przeciw tym potrzebom w 2014 roku przeprowadziliśmy pierwsze szkolenie dla nauczycieli wychowania komunikacyjnego ze szkół podstawowych w Lublinie, w którym omówiona została problematyka praktycznej edukacji rowerowej w ruchu drogowym. Szkolenie obejmowało również przejazd rowerami po ulicach oraz infrastrukturze rowerowej miasta.
W kolejnych latach szkolenia takie odbyły się także w innych miastach na terenie województwa lubelskiego – w Biłgoraju i Kraśniku (2019), w Chełmie i Zamościu (2021) oraz w Białej Podlaskiej (2023).
Uczestniczyliśmy również jako prelegenci w szkoleniach realizowanych w ramach projektów ogólnopolskich przez Wrocławską Inicjatywę Rowerową w ramach kampanii „Rowerowa Szkoła”.
Przykładowy program szkolenia w Białej Podlaskiej, organizowanego w ramach projektu „Edukacja rowerowa 2.0. Kampania na rzecz poprawy bezpieczeństwa dzieci w ruchu drogowym” obejmował:
9:00-9:10 – Powitanie uczestników, informacja o projekcie;
9:10-10:00 – Edukacja rowerowa w Polsce: stan obecny, wyzwania, potrzeby, działania w l. 2011-22;
10:00-10:30 – Bezpieczeństwo rowerzystów na drodze, analiza zachowań, statystyki i rodzaje zdarzeń;
10:30-10:45 – przerwa kawowa;
10:45-11:30 – Praktyczna edukacja rowerowa dla uczniów w ruchu drogowym;
11:30-12:15 – Organizacja zajęć praktycznych w ruchu drogowym, przygotowanie trasy, bezpieczeństwo uczniów;
12:15-12:30 – przerwa kawowa;
12:30-13:00 – Praktyczny egzamin rowerowy typu holenderskiego w ruchu drogowym;
13:00-13:45 – Infrastruktura rowerowa – analiza przypadków;
13:45-14:00 – Wnioski i podsumowanie, ankieta ewaluacyjna.
14:00 – zakończenie szkolenia.
Podsumowanie
Analiza obecnie funkcjonującego systemu przygotowania nauczycieli do prowadzenia lekcji techniki, a w jej ramach zajęć z wychowania komunikacyjnego oraz przygotowywania i egzaminowania na kartę rowerową jednoznacznie pokazuje, że nie ma w nim nie tylko elementów praktyki jazdy w ruchu drogowym, ale nawet odniesienia, że jest to kluczowy i brakujący element tego systemu.
Jeżeli więc przyszły (lub obecny) nauczyciel techniki nie jest praktykującym rowerzystą lub samoukiem w zakresie praktycznej edukacji rowerowej w ruchu drogowym, to na poziomie oficjalnego systemu edukacji w Polsce NIE MA żadnych możliwości, by uzyskać wiedzę w tym zakresie. Trudno więc mieć tu pretensję do nauczycieli – tak jest skonstruowany program nauczania, a pod niego – system przygotowania do nauki zawodu.
Funkcjonowanie w Polsce karty rowerowej wraz z innymi przepisami prawa prowadzi do sytuacji, w której do momentu uzyskania KR nie ma możliwości legalnego prowadzenia zajęć praktycznych w ruchu drogowym z dziećmi na drodze. Po uzyskaniu KR realizacja zajęć jest możliwa i choć nie zapisano tego wprost – stanowi to również realizację zapisów Podstawy Programowej.
Jednak, z opisanych powyżej powodów, trudno oczekiwać od nauczycieli, by samodzielnie podejmowali inicjatywę wyjazdu z uczniami na rowerach na ulice swoich miast i miejscowości – są to zajęcia wymagające dużego przygotowania i odpowiedzialności za uczniów. Dlatego też podejmujemy działania, by niezależnie od krajowego systemu wspierać nauczycieli w formie szkoleń dotyczących idei zajęć praktycznych w ruchu drogowym, lub też organizując zajęcia dla uczniów i uczennic, głównie w szkołach podstawowych, także z udziałem nauczycieli.
Aktualizacja: 16.11.2023 r.
